De Joodse geschiedenis in Haarlem herleeft

J

Joods Gemeentegebouw

Lange Wijngaardstraat 14, Haarlem

Een beetje achteraf weggestopt in een smalle Haarlemse straat staat een pand met de afmetingen en uitstraling van een stadspaleis: het Joodse Gemeentegebouw. In zijn hoogtijdagen genoot het zelfs landelijk grote faam. In 2020 besloot de gemeente Haarlem haar kroonjuweel van het Joodse erfgoed aan ons te verkopen en in oktober 2022 ondertekenden beide partijen het koopcontract. Nu volgt het traject van vergunningverlening en fondsenwerving, waarna het pand aan ons opgeleverd zal worden. Na de restauratie zal de geschiedenis van het Joodse leven in Haarlem op verschillende manieren herleven in dit pand.

1887
Bouw
1951
Bureau Verkeerspolitie
1976
Gekraakt
2011
Gemeentelijk monument
2022
Stadsherstel eigenaar
2023
Restauratie

  

Open Joodse Huizen Haarlem 2024

Op zaterdag 4 mei nemen Stadsherstel en Stichting Joods Gemeentegebouw Haarlem (de toekomstige gebruiker van de vroegere vergaderzalen) opnieuw deel aan Open Joodse Huizen. U kunt het indrukwekkende gebouw dan bezoeken, voorafgaand aan de restauratie.
Het exacte programma volgt. Houdt u hiervoor deze pagina in de gaten.



  

Bouw & architectuur
Een klassiek stadspaleis

Het pand is in 1887 gebouwd voor de Joodse gemeenschap

Toen eind 19e eeuw de synagoge aan de Lange Begijnestraat te klein werd en onvoldoende ruimte bood voor uitbreiding, werd besloten tot de bouw van een Joods Gemeentegebouw waarin alle met de Joodse gemeenschap verbonden functies en voorzieningen werden samengebracht. Het illustreert de voorspoed van de Nederlands-Israëlitische Gemeente Haarlem in die periode.

Al sinds 1857 was hier, op het terrein van het voormalige Jansklooster, de godsdienstschool gevestigd. Voor het Gemeentegebouw werden de school en de bebouwing op de aangrenzende twee percelen gesloopt. Van deze bebouwing is een kelder uit circa 1650 bewaard gebleven. Deze kelder is stahoogte en heeft gemetselde en gepleisterde graatgewelven, gesteund door een middenpijler.

Architect D.E.L van den Arend (1849 – 1930), zoon van de gemeentearchitect, ontwierp een efficiënt ingedeeld gebouw met een voornaam vormgegeven neoclassicistische / eclectische voorgevel. De door frontons afgesloten, risalerende hoektraveeën en de door een dakkapel geaccentueerde middenas geven het pand de grandeur van een stadspaleis. De smalle Lange Wijngaardstraat doet eigenlijk geen recht aan deze imposante gevel.

Ook het interieur kent een classicistische vormentaal met een houten scheidingswand voorzien van gecanneleerde pilasters tussen de klaslokalen, fraaie stucplafonds met zware kooflijsten met acanthusbladdecoraties en schouwboezems met klassieke gestucte zuiltjes op de hoeken in de grote zalen.

Functies
Lief en leed

Hier werd het geloof beleden en het leven geleefd

In 1888 werd het gebouw geopend. Op de begane grond bevonden zich twee lokalen van de godsdienstschool die bezocht werd door circa 70 leerlingen. Daarboven gelegen waren de secretarie, waar men terecht kon voor allerlei administratieve zaken zoals een geboorteaangifte, en twee zalen met uitzonderlijk hoge plafonds en gescheiden door schuifdeuren, zodat ze ook als één grote vergader- of feestruimte gebruikt konden worden. De voorste zaal was de thuisbasis van kerkbestuur en kerkenraad.

Tal van – ook landelijke – Joodse groeperingen en instellingen kwamen hier bijeen voor uiteenlopende gebeurtenissen. Er werden herdenkingen gehouden en feesten en jubilea gevierd, vooraanstaande gemeenteleden werden er gehuldigd en bijeenkomsten werden gehouden. Zo waren er vergaderingen van het Joodse Armbestuur en kwamen hier vrouwenvereniging Bikdei Koudesh en Gemiloeth Chasadiem bijeen, deze laatste nam de verpleging van en zorg voor zieken en stervenden op zich.

De Joodse gemeente omvatte naast Haarlem onder meer Heemstede, Bloemendaal en Santpoort. Zandvoort kreeg in 1923 een eigen synagoge, die in 1940 is verwoest. In 1936 werd het Gemeentegebouw bovendien de standplaats van het synagogaal ressort van Noord-Holland, Amsterdam vormde vanaf toen een apart synagogaal ressort.

Ook was in het gebouw een kleine sjoel, waar op weekdagen in de ochtend en avond de synagogediensten werden gehouden en achter het gebouw bevond zich de mikwe, een rituele badinrichting met drie baden (1e, 2e en 3e klasse) waar men zich volgens strikte religieuze voorschriften reinigde.

Holocaust
Toevluchtsoord

In kamp Westerbork trouwen dochter Friederika en David

Ten slotte bood het pand een conciërgewoning. In de Tweede Wereldoorlog was Nathanni Moses Zilversmit (1886-1942) conciërge; daarnaast was hij grafdelver en drager bij genoemde Gemiloeth Chasadiem. Zijn vrouw Minna Zilversmit-Hes (1890-1942) hield als badvrouw toezicht op de mikwe.

Het Gemeentegebouw was in deze eerste bezettingsjaren een vertrouwd en – schijnbaar – veilig toevluchtsoord toen de Joodse bevolking steeds meer werd buitengesloten van het openbare leven. Hier vond men wat vertier en culturele activiteiten. Er werden een eigen bibliotheek en café ingericht. In de wachtkamer van de mikwe werden douches geïnstalleerd omdat volksbaden verboden terrein werden en toen godsdienstonderwijs verboden werd kwamen in de schoollokalen een kleuter- en fröbelschooltje. Het bureau van de Joodse Raad werd in het pand gevestigd en de gemeenschap hield er haar laatste vergaderingen vóór de deportaties.

In de nacht van 25 op 26 augustus 1942 volgt een grote deportatie van Haarlemse Joden. Onder hen zijn ook het conciërge-echtpaar en hun jongste dochter Friederika Goud-Zilversmit (1922-1942), die schoonmaakwerk deed in het gebouw. Een kleine drie weken eerder is zij verloofd met David Goud. Op 27 augustus 1942 trouwen zij in kamp Westerbork, in bijzijn van hun wederzijdse ouders. Vier dagen voor het gezin bij aankomst in Auschwitz wordt vermoord.
Dochter Emma Zilversmit (1919-1942), die woonde en werkte als kinderjuffrouw in Amsterdam, wordt een maand later in Auschwitz vermoord en ook David overleeft de holocaust niet.

Wilt u bijdragen?
Het koopcontract is getekend: we zijn weer een stap dichterbij. Om dit unieke pand in oude luister te kunnen herstellen en het toekomstig gebruik mogelijk te maken is de fondsenwerving gestart. Wilt u bijdragen aan dit mooie project? U kunt uw bijdrage rechtstreeks overmaken naar de rekening van de Vrienden van Stadsherstel: IBAN NL66 INGB 0005 659 267 o.v.v. ‘Joods Gemeentegebouw’.

Heeft u tips? Geef het graag door aan Stella van Heezik, hoofd Communicatie, Fondsenwerving & Vrienden via stella@stadsherstel.nl of 06-5343 4767.
Stella van Heezik
Verwaarloosd
Oudste kraakpand van Haarlem

De hoge ruimtes zijn niet warm te krijgen

Na de oorlog – waarin het gebouw geconfisqueerd is door de Duitsers – dringt de ontluisterende realiteit door: slechts een kwart van de Joodse bevolking keert terug. Het Gemeentegebouw is een veel te ruime behuizing geworden. Omdat de gestripte synagoge in gebruik is als opslag en uiteindelijk verkocht wordt, vinden de religieuze diensten tot 1949 plaats in het Gemeentegebouw. Dan wordt een nieuw Joods religieus centrum in een verbouwde villa aan het Kenaupark 7 geopend. In 1951 wordt het haveloze pand verkocht aan de gemeente Haarlem die er na een rigoureuze verbouwing de Verkeerspolitie vestigt. Als deze hier vertrekt rond 1975 nemen krakers het gebouw in bezit. De wethouder zei “Blijf voorlopig maar even”. De verwachting was toen een half jaar tot een jaar. De laatste is in 2022 vertrokken.

De bewoners hielden het pand ‘in leven’: ze voerden noodzakelijke reparaties uit, zoals aan het dak, en legden CV aan in het pand, maar door de hoge plafonds en het enkel glas is de ruimte in de winter niet warm te krijgen. Niet altijd konden ze voorkomen dat het pand schade werd aangedaan. Zo is tot hun grote frustratie in 1990 het badgebouw gesloopt voor de aanleg van een parkeergarage achter het pand.

Ik ben blij dat een stuk bijzondere Joodse geschiedenis terugkomt in Haarlem. Het herstel van het interieur is voor de beleving van het pand erg belangrijk, in het bijzonder voor de voormalige vergaderzalen op de eerste verdieping. Hier zal de geschiedenis van de Joodse gemeente en het pand bij uitstek verteld kunnen worden. Voor de huidige gebruikers is gelukkig een goede oplossing gevonden.
Wethouder Floor Roduner met o.a. portefeuille Ruimtelijke Ontwikkeling en Monumenten
Rol Stadsherstel
Een nieuwe toekomst

In 2020 werden wij door het toenmalig Comité Joods Erfgoed Haarlem (nu Stichting Joods Gemeentegebouw Haarlem) en de gemeente Haarlem gevraagd om een haalbaarheidsonderzoek uit te voeren naar de financieel-economische haalbaarheid van een herbestemming zoals genoemd Comité voor ogen had. Het college stemde in met het door ons ingediende plan en besloot het gemeentelijke kroonjuweel van het Joodse erfgoed aan ons te verkopen. We zijn dan ook geen onbekende in de gemeente. Het eerste Haarlemse pand restaureerden we al in 1969 en toen Stadsherstel Haarlem in 2009 haar bezit aan ons overdroeg waren wij in één keer groot-monumentbezitter in de stad. In oktober 2022 ondertekenden beide partijen het koopcontract.

Het pand is uniek in Nederland, zowel het gebouwtype met lokalen, vergaderzalen en kantoor, als de Joodse geschiedenis ervan. De gemeente heeft in 2020 de buitenzijde en de fundering aangepakt. Het pand ziet er van buiten in goede staat uit, de littekens zitten van binnen. Wij staan te popelen om het gebouw weer haar oude grandeur terug te geven, zodat de veelkleurige verhalen van de Joodse geschiedenis hier verteld kunnen blijven worden.

Wim de Wagt, kunsthistoricus, journalist, auteur en voorzitter van de Stichting Joods Gemeentegebouw Haarlem, vertelt in dit indrukwekkende filmpje over de rijke geschiedenis, de huidige vervallen staat en de toekomstplannen van het Gemeentegebouw.

Filmpje in opdracht van Gemeente Haarlem, door Popcorn Stories (2020)
Plannen
Voorbeeld

Vitale toekomst met een band naar het Joods verleden

In openbaar toegankelijke ruimtes zal de Stichting Joods Gemeentegebouw Haarlem de geschiedenis van het Joodse leven in Haarlem en omgeving laten herleven met diverse cultureel-maatschappelijke en educatieve functies, zoals een vaste presentatie over de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Haarlem en wisselende exposities. Ook valt te denken aan lezingen en discussies, en een podium voor muziek en theater. Met deze plannen geeft het college invulling aan de motie ‘Geef Haarlem haar Joodse geschiedenis terug’.

De vele monumentale onderdelen in het beschadigde interieur willen we herstellen en ontbrekende onderdelen reconstrueren, zodat de ruimtes weer helemaal tot hun recht komen. Het oorspronkelijke behang is – in gescheurde en verbleekte staat – nog aanwezig, evenals de kooflijsten, de schoorsteenmantels en de schuifdeuren tussen de twee vergaderzalen die maar liefst vier en een halve meter hoog zijn.
Daarnaast zullen er kantoor- en bedrijfsruimtes komen, eventueel passend bij of ondersteunend aan de maatschappelijke functie, en vijf appartementen. Net als vroeger zal het, volgens Wim de Wagt ‘elastische’, gebouw een multifunctioneel gebruik kennen: “Het is volledig ingericht op diverse doelgroepen en functies. Ook de beheerder moest zich zowel horizontaal als verticaal efficiënt door het pand kunnen bewegen. Het zit bijna als een bijenkorf in elkaar.”

Meer informatie

Bronnen:
Archief Stadsherstel
Bouwhistorisch onderzoek, Monumenten Advies Bureau, Nijmegen in opdracht van de gemeente Haarlem in 2018
Een overweldigend gevoel…, Het Joods Gemeentegebouw aan de Lange Wijngaardstraat in Haarlem, 2019, Wim de Wagt
Joods Haarlem, 2005, Wim de Wagt

Cookie toestemming
Wij gebruiken cookies om uw gebruikerservaring te optimaliseren en het webverkeer te analyseren. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Lees meer over hoe wij cookies gebruiken. Als u akkoord gaat met ons gebruik van cookies, klikt u op "Ok, ik wil verder".
instellingen
Functionele cookies: deze cookies zijn nodig voor een goed werkende website
Analytische cookies: deze cookies worden gebruikt om statistieken van de website bij te houden. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Tevens wordt het laatste octet van het IP-adres automatisch gemaskeerd.